Сэтинньи – Байанай ыйа.
Сэтинньи ыйы ыам ыйа батыһар.
Байанай – сахалар биир саамай сүгүрүйэр иччилэрэ. Кини – баай хара тыа иччитэ, оту-маһы харыстыыр, кыылы-сүөлү үөскэтэр. Онон өбүгэлэрбит Байанайы булду-алды кытта ыкса сибээстииллэрэ. Түүс сирэйдээх, кыыл тириитэ таҥастаах, кыһынын хайыһарынан сылдьар, олус үөрүнньэҥ. Булчут киниэхэ анаан уотун аһатар буоллаҕына, булчукка бэрсэр.
Сэтинньигэ түүмэх түһэн барар. Түүмэх диэн син биир кыраһа курдук. Уу паара тоҥон, хаар буолан, сиргэ түһэрэ ааттанар.
Түүмэх, үксүгэр, былыта суох буолар. Эһиилги сыл хайдах буолуон түүмэҕинэн эмиэ билэллэр. Түүмэх элбэх буоллаҕына, өҥ дьылы, оттон аҕыйах буоллаҕына, курааны күүтэллэр.
Ый ортотугар (14 күн) сылаас таҥаһы кэтэр күн үүнэр. Халлаан тымныйар. Киһи кыһыҥҥы таҥаһын таҥнар.
Ый бүтүүтүгэр “сэргэ төбөтө сэтэриччи тоҥор” тымныыта түһэр. Ол эрээри аан-даам тымныы түһүө өссө да эрдэ (ол ахсынньы онуһуттан саҕаланыа). Күн сиэлиинэн күрэнэн иһэр. Хараҥа улаата турар.
Сэтинньигэ кыһын хайдах буолуон, саас хойутуон дуу, эрдэлиэн дуу, быһаараллар. Сэтинньигэ элбээбитэ үс тибии түһэр, оччоҕуна саас тоҕуста тибиилиир. Бу түбэлтэҕэ өҥ дьылы күүтэллэр. Сэтинньи ыйы ыам ыйа батыһар.
Миитэрэйэп саҕана (сэтинньи 8 күнэ) халлааҥҥа чүмэчи курдук былыттар таҕыстахтарына, сылаас кыһын буолар. Ыт атаҕын чиккэччи тэбинэн ойоҕоһунан сыттаҕына, хаар түһүөхтээх. Өрүс уута тура илигинэ кыстык хаар түстэҕинэ, куһаҕан дьыл кэлэр. Ойбону саҥа аллардахха уута толору тахсар, ардыгар модьоҕотун таһыгар охсор буоллаҕына, уулаах саас, итиэннэ өҥ сайын кэлэр. Уу нэһиилэ тахсар, өрө тэппэт буоллаҕына, сааһыгар үрэххэ уу кэлбэт, уута суох саас буолар.
Сэтинньи ый билгэтэ
Сэтинньи ый 2 күнэ. Бу күн былытырдаҕына, кыһына ичигэс буолар.
Сэтинньи ый 3 күнэ. Бу ыйга үс тибии түстэҕинэ, “саас тоҕус тибии түһэр” дииллэр. Онтон элбэх буоллаҕына, өҥ дьыл буолар. Онтон аҕыйах буоллаҕына, кураан дьыл үүнэр.
Сэтинньи ый 5 күнэ. Былыта суох күн хаар кыыдамнаатаҕына, элбэх кыраһа түстэҕинэ, өҥ сыл буолар. Кыраһа кыра буоллаҕына, кураан сыл буолар.
Сэтинньи ый 8 күнэ. Саха халандаарынан сэтинньи 8 күнүттэн (Миитэрэйэп күнэ) идэһэни өлөрөр кэм саҕаланар. Миитэрэйэп күнүгэр халлааҥҥа чүмэчи курдук былыттар таҕыстахтарына, кыһына тымныы, оттон үдүк-бадык уонна сырдыктыҥы будулҕан былыттар таҕыстахтарына, тымныы кыһын буолар.
Сэтинньи ый 15 күнэ. Ый уонна үргэл алтыһаллар. Ырааҕынан ааһыстахтарына, сылаас соҕус буолар. Чугаһынан ааһыстахтарына, тымныы буолара күүтүллэр.
Сэтинньи ый 15 күнэ. Муҥха бүтэр (саха ыалын халандаарыгар — Мэхээлэйэп күнэ).
Сэтинньи ый 22 күнэ. Бу күн былытырдаҕына, ахсынньы 4 күнүгэр диэри халлаан ичигэс туруохтаах.
Сэтинньи ый 26 күнэ. Ый бүтүүтүгэр “сэргэ төбөтө сэтэриччи тоҥор тымныыта” түһэр. Аан-даам тымныы түһүө өссө да эрдэ.
Сэтинньи ый 27 күнэ. Саҥа үүнэр ый туруору тахсыыта – тымныы ый үүммүтүн бэлиэтэ.
Сэтинньи ый 28 күнэ. Сулустар бачыгырыы, хойуутук чаҕылыҥнастахтарына, халлаан тымныйар.
Сэтинньи ый 29 күнэ. Кыһынын соҕурууттан, арҕааттан салгыннаннаҕына – тымныйар. Хотуттан, илинтэн салгыннаннаҕына – тыал-хаар түһэр.
❄️🦌СЭТИННЬИ – БАЙАНАЙ ЫЙА
Кыһыҥҥы ыйбытыгар үктэннибит. Былыр өбүгэлэрбит айылҕаҕа чугас буолан, күнү-дьылы кэтээн көрүүлэрэ күүстээҕэ, олоҕу кытары ситимнээҕэ. Билигин да ол кэтээн көрүү суолтатын сүтэрбэт.
Ый бэлиэлэрэ
Таҥарата: Байанай.
Ойуута: ох.
Суолтата: сатабыл.
Тыла: һук.
Сулуһа: Кэһэх Сулус.
Бухатыыра: Тамаллаайы Бэргэн. Куота: Нуоралдьын Куо.
Мала: хойгуо.
Тыаһа: хобо.
Үүнээйитэ: долохоно.
Көтөрө: улар.
Кыыла: киис.
Аһа: хаан.
Түөлбэ тылыгар
Күн киирэр ыйа; күн түһэр ыйа; күөл суокурун ыйа; оноҕос ыйа; сатыы тымныы түһэр ыйа; хайах сиир ый; хараҥа күн ыйа. Таҥарата Байанай – тыа, ойуур, көтөр–сүүрэр таҥарата. Айыы үөрэҕэ этэринэн, Байанай сэтинньи ыйга дьоҥҥо чугаһыыр. Байанайы биһиги өбүгэлэрбит олус үөрүнньэҥ, кэһии биэрэр оҕонньор курдук саныыллара. Байанай таҥаралаах киһи сылыктаан толкуйдуур, бэйэтин кыаҕар эрэнимтиэ буолар. Тугу эмэни ылсыбыт буоллаҕына, толоруор диэри эппэт. Кини сүрүн болҕомтотун булуу-талыы дьоҕуругар хатыыр. Күн-дьыл билгэтэ Сэтинньигэ түүмэх түһэн барар. Түүмэх диэн син биир кыраһа курдук. Уу паара тоҥон, хаар буолар уонна сиргэ түһэр. Түүмэх, үксүгэр, былыта суох буолар. Эһиилги сыл хайдах буолуон түүмэҕинэн билэллэр. Түүмэх элбэх буоллаҕына — өҥ дьылы, түүмэх аҕыйах буоллаҕына, курааны күүтэллэр. Ый ортотугар (14 күн) сылаас таҥаһы кэтэр күн. Халлаан тымныйар. Киһи кыһыҥҥы таҥаһын кэтэр. Ый бүтүүтэ сэргэ төбөтө сэтэриччи тоҥор тымныыта түһэр. Бу өссө аам-даам буолбатах (ол ахсынньы 10-тан саҕаланыа). Күн сиэлиинэн күрэнэн иһэр. Хараҥа улаата турар. Сэтинньигэ кыһын хайдах буолуон, саас хойутуон дуу, эрдэлиэн дуу, быһаараллар. Сэтинньи тибиитэ элбээтэҕинэ үс буолар, оччоҕо саас тоҕус тибин түһэр. Бу түбэлтэҕэ өҥ дьылы күүтэллэр. Сэтинньи ыйы ыам ыйа батыһар. Суолтата Сэтинньи аһа элбэҕинэн уратыланар. Кыһын кэлиитэ идэһэлэнэллэр, муҥхалыыллар, тайахтыыллар, мас көтөрдүүллэр. Бу ас-үөл элбэх кэмигэр элбэхтик уруулар буолаллар, малааһыннар тэриллэллэр. Онон саха олоҕор бу улахан суолталаах ый – ас-үөл элбиир, кыһыҥҥы хаһаас халыҥыыр. Кыстыгы этэҥҥэ туоруурга бэлэмнэнэллэр. Бу ыйга ыалларга, аймахтарга сылдьан ыалдьыттаһан баран, кэһиилэнии үгэһэ тарҕаммыт. Булчуттар көрсүһэн, көмүлүөк тула сэһэргэһэллэр. Дьахталлар мустан иистэнэллэр, кыргыттары иискэ үөрэтэллэр. Сэтинньи үксэ добдурҕа кэмигэр сөп түбэһэр. Добдурҕа диэн уу, бадараан тоҥор, хаар чараас кэмэ. Онон мэһэй суох буолан, киһи ханна баҕарар тиийэр. Туомнара Байанайы олордуу (сүгүрүйүү туома). Уруу тардыыта. Үөскүөхтээх ыаллар тускулларын оҥорор алгыс. Сайдамҥа киллэрии. Суорумньу домо. Суорумньунан дьарыктанар дьоҥҥо алгыс. Күөсчүт алгыһа. Аска алгыһы биэрэр туом ый 20 күнүгэр оҥоһуллар.
Алгыһa
Байанайга хайыһыы Һук, Һук, Һук! Дьолуону тосхойооччу, Өлгөмү биэрээччи, Хара тыа хаһаайына, Тумул тыа тойоно, Кыһыл саһыл кымньыылаах, Ой буур онньуулаах, Көй боллох сэксэ олохтоох, Сөҥ сөгөлөөн тусаһалаах, Эһээ диэтэххэ, Эһээ диэччи, Бардам Тутуу, Барылы Кэскил, Барылаах Баай Байанай Тойон эһэм, Бэттэх көрөн Мичик гын, Дом!
Ааттара
1,2 – Байанай, Уйгуун 3,4 – Барылан, Айталыына. 5,6 – Байдам, Барахсаана. 7,8 – Дэлэгэй, Далбаара. 9,10 – Саргын, Хаачылаана. 11,12 – Сулустаан, Харыстаана. 13,14 – Талбан, Тускулаана. 15,16 – Уххан, Сахаайа. 17,18 – Добун, Нарыйа. 19,20 – Дабыл, Байаана. 21,22 – Айтал, Мичийэ. 23,24 – Байан, Айыына. 25,26 – Дархан, Ньургустаана. 27,28 – Кэрэмэн, Санаайа. 29,30 – Айаал, Күбэйэ.
Источник из интернета